Tarihimizin en uzun süreli yüksek enflasyonu

Bir süredir unuttuğumuz enflasyon yeniden hayatımıza girdi. Enflasyon canavarı 1971'den 2004'e kadar hep yıllık yüzde 10'un çok üzerine çıkarak hepimizi fakirleştirdi. Bu tarihten itibaren yüzde 10'un altına indi. Tam unutmuştuk ki 2017'de tekrar hortladı.
Tarihimiz boyunca enflasyonun her türlü yükseklik rekorlarını altüst ettiği dönem I. Dünya Savaşı yılları oldu. Savaş yıllarında enflasyon oranları yüzde 250'yi geçmişti. Dönemin enflasyonunu hesaplayan Osmanlı Devleti İstatistik İdaresi, halka yansıyan enflasyonu ölçmüştü. Ancak o dönemde günümüzde olduğu gibi halkın bütün kesimlerinin kullanmadığı ürünlere göre değil, ağırlıklı gıda maddelerine göre enflasyon rakamı ortaya çıkarılmıştı. Vahdettin Engin, bu dönemdeki enflasyonu şöyle anlatır:

Ekmekçi
GIDA, GİYİM VE DİĞER HARCAMALAR
Dönemin TÜİK'i "Osmanlı Devleti İstatistik İdaresi"nin 2 Kasım 1921 tarihinde hazırladığı bir raporda 1914-1921 yılları arasında gerçekleşen enflasyon rakamları hesaplanmıştı. Ayrıca 1914-1920 yılları arasındaki enflasyona dair bir rapor da hazırlanmıştı. Raporda altı yıllık sürede bazı kalemlerde enflasyonun yüzde 1700'ü geçmesi, halkın enflasyondan ne zor duruma düştüğünü açıkça ortaya koyuyordu.
Osmanlı Devleti İstatistik İdaresi anne, baba ve iki çocuktan oluşan dört kişilik bir Osmanlı ailesini temel alarak raporunu hazırlamıştı.
Dört kişilik bir ailenin yedi yıllık bir sürede gıda, ısınma ve aydınlanma, kira, giyim ve diğer muhtelif harcamalarında meydana gelen fiyat artışlarından ne ölçüde etkilendiğini gösteriyordu.

Savaş yıllarında halka duyuru yapılıyor.
Raporda, I. Dünya Savaşı ve arkasından gelen mütareke dönemi, yani 1914-1921 yılları arası esas alınmıştı. Savaş ortamında çok büyük bir enflasyon yaşanırken, mütareke döneminde ise fiyatlarda kısmi bir düşüş meydana gelmişti.
İstatistikte gıda harcamaları diliminde ekmek, un, et, yağ, zeytinyağı, şeker, pirinç, beyaz peynir, kuru sebze, yaş sebze ve kahve gibi temel gıda maddeleri yer alıyorken; ısınma ve aydınlanma diliminde ise odun, kömür ve petrol fiyatları bulunuyordu.
Ev kirası ve giyim masraflarındaki artışlar da istatistikte ele alınmıştı. Giyim harcamaları sütununda ayrıca geniş denebilecek tarzda bir izahatta bulunularak anne, baba ile kız ve erkek çocuğun bir yıllık kıyafet ihtiyaçlarının neler olduğu ve fiyatları sıralanmıştı. Diğer muhtelif masraflar diliminde ise ulaşım, sağlık, eğitim, temizlik ve sigara gibi harcamalar değerlendirilmişti.

Kapalıçarşı'da alışveriş yapan kadınlar.
SÜPÜRGE TOHUMUNDAN EKMEK
Rakamların gösterdiğine göre, 1914 yılı başında 225 kuruş olan dört kişilik bir ailenin toplam gıda harcaması 1920 yılının ilk aylarında 3 bin 48 kuruşa yükseldi ve bu dönemde gıda maddelerinde enflasyon oranı yüzde 1255 oldu.
Benzer şekilde, diğer dilimlerde de yüksek artışlar yaşandı. Aynı dönem için ısınma ve aydınlanmada enflasyon yüzde 1073, ev kirasında yüzde 1767, giyimde yüzde 847, diğer muhtelif harcamalarda ise yüzde 475 olmuştu.
Bütün hepsinin toplamı bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda, 1914 yılı başında zaruri ihtiyaçları için ayda 500 kuruş harcamakta olan dört kişilik bir ailenin 1920'nin ilk aylarında 6 bin 138 kuruş harcamak zorunda kaldığı ve bunun da yüzde 1127'lik bir enflasyon oranına tekabül ettiği görülüyor.

1917'de kullanılan bir para.
1920 yılının ikinci döneminde, yılın ilk dönemine göre fiyatlarda az da olsa bir düşüş gözleniyor. Bunun en önemli sebebi, I. Dünya Savaşı'nın bitmesi dolayısıyla fiyatlara nispeten denge gelmiş olmasıdır. İleriki aylarda da fiyatlardaki düşüş devam etti. Dolayısıyla 1920'den sonra enflasyon bir gerileme süreci içine girdi.
1914 fiyatlarını 1920'nin sonundaki fiyatlarla kıyasladığımızda, 1920 yılının ikinci yarısında enflasyonun, bütün dilimlerin toplamında, 1914 yılı fiyatlarına göre yüzde 1005 olduğu görülüyordu.
Dolayısıyla 1920'nin ilk aylarında yüzde 1127 olan enflasyonun aynı yılın sonunda 122 puan gerilediği anlaşılıyor.

Bozuk para yerine kullanılan pullar.
Benzer şekilde 1920 sonu ile 1921 başı arasındaki sürede enflasyon yüzde 1005'ten yüzde 902'ye geriledi. 1921 yılı Temmuz ve Ağustos aylarında ise enflasyon 1914'e göre yüzde 817 oldu. Bu rakam da 1920 yılından sonra fiyatların tedricen düştüğünü gösteriyor. 1921 yılı Eylül ve Ekim aylarında enflasyon 1914'e nispetle yüzde 835 olarak gerçekleşti. Bu durumda Temmuz 1921-Eylül 1921 arasındaki fiyatlarda hafif bir artış olduğu anlaşılıyor.
Özellikle savaşın devam ettiği yıllarda enflasyonun etkisi çok yıkıcıydı. En önemli gıda maddesi olarak ekmeğin okkası 1.25 kuruştan 16 kuruşa kadar çıkmıştı ki, bu durum, daha önceki yıllarda ekmekteki çok az bir artıştan bile etkilenen halkın alım gücünü kat kat aşmıştı.
Diğer gıda maddelerinin fiyatlarında da benzer yükselişlerin meydana gelişi birçok sosyal felakete yol açtı. Özellikle dar ve orta gelirli insanlar buna direnemedi. İnsanlar süpürge tohumundan yapılmış ekmeği arar duruma geldiler.

İstatistik cetveli.
DÖRT KİŞİLİK BİR AİLENİN HARCAMASI
Osmanlı Devleti İstatistik İdaresi'nin hazırladığı rapora göre, dört kişilik bir ailenin aylık ekmek ihtiyacı 77 kilo olarak öngörülürken, diğer gıda maddelerinin aylık tüketim miktarı ise şöyleydi: Un 2.5 kilo, et 7.5 kilo, yağ 2.5 kilo, zeytinyağı 2.5 kilo, şeker 3.5 kilo, pirinç 5 kilo, beyaz peynir 1 kilo 250 gram, kuru sebze 20 kilo, yaş sebze 20 kilo, kahve 650 gram. Isınma ve aydınlanmada ise aylık olarak 106 kilo odun, 48 kilo kömür ve 5 kilo petrol tüketileceği hesaplanmıştı.
Giyim hanesinde her aile ferdi için senede bir çift ayakkabı, yine senede bir defa pençe, bir takım elbise, sadece baba için iki senede bir palto, yılda bir adet fes, anne ve baba için dört adet çorap, iç çamaşırı için patiska ve ikişer adet fanila kullanılması öngörülmüştü.
Diğer muhtelif masraflar dilimine gelince; ayda iki defa tıraş olma, bir defa hamamda yıkanma ihtiyacı yanında, sağlık, eğitim, ulaşım, temizlik ve tütün giderleri için belirli miktarlar ayrılmıştı.